Video en verslag gesprek Karin Hartmann op 23 mei
Op dinsdag 23 mei 2023 verwelkomde PAF de Duitse architect Karin Hartmann voor een gesprek over haar recente boek 'Black Turtleneck, Round Glasses’. Een divers publiek, bestaande uit studenten, jonge architecten, zaakvoerders van architectenbureaus, stedenbouwkundigen, architecten die werken in de culturele sector, ging - met haar en met elkaar in gesprek over een inclusieve architectuurpraktijk. Herbekijk de avond, of lees het verslag hieronder. ‘When it’s made for you, it’s easier.’
Verslag: Erinn De Waele
Fotograaf: Tatjana Huong Henderieckx
“I wasn’t a feminist. But after entering the architecture profession, I became one.”
In een intieme setting, vergezeld van koffie en thee, begon het gesprek met Karin. Ze vertelde over haar persoonlijke band met het feminisme, die voor haar begon toen ze een boek kreeg op haar dertiende verjaardag, lang voordat ze architectuur studeerde. Na verschillende rollen te hebben opgenomen in de architectuursector, besloot ze onderzoek te doen naar feminisme in relatie tot haar eigen professie, wat resulteerde in dit boek.
Na een korte vergelijking van de gelijksoortige uitdagingen waarmee de Belgische en Duitse architectuursector worden geconfronteerd, legde Hartmann uit waarom haar boek met een welbepaalde reden een – ogenschijnlijke – chaotische structuur heeft. Ze wil een holistisch beeld schetsen van inclusiviteit in de architectuurpraktijk, en alle thema’s die daarbij een rol spelen. ‘Het is een complex geheel van puzzelstukken, dat geen eenvoudige oplossing kent en waar anderen ook nog stukken aan kunnen toevoegen.’ Hartmann benoemt de uitdagingen van vandaag en stelt eerder vragen dan antwoorden te bieden. Ze benadrukt dat het boek een manier is om een gesprek op gang te brengen.
En zo startte ook het gesprek van de avond, waarbij werd ingezoomd op drie thema's uit het boek: jonge vrouwen in de architectuur en moederschap, zorg in de architectuursector en de architectuuropleiding. Bij elk thema las Hartmann haar favoriete fragment voor.
Jonge vrouwen in de architectuur
“There is virtually no area of life in which a casual come as you are attitude applies for young women.”
Het eerste thema belichtte de sociale en maatschappelijke verwachtingen waarmee vrouwen – nog steeds – worden geconfronteerd. Vrouwen worden verwacht hoogopgeleid te zijn en een succesvolle carrière na te streven, maar tegelijkertijd ook een gezin te stichten en een goede moeder te zijn. Die ‘socialisatie’ brengt uitdagingen met zich mee in een competitieve architectuursector. waar de conventionele opvatting bestaat dat het vak van architect alleen voltijds kan worden uitgeoefend. Hartmann benadrukte het belang om deze maatschappelijke verwachtingen van vrouwen te koppelen aan de discussie over de architectuurpraktijk. Ze merkte op dat het beroep van architect als zeer mannelijk wordt gezien en traditionele mannelijke waarden respecteert.
‘When it is made for you, it is easier for you’, zei Hartmann, waarmee ze bedoelt dat mannen minder vaak de sector verlaten omdat deze voor en door mannen is gecreëerd. Wanneer vrouwen de sector verlaten, moeten we inzien dat dit geen individuele keuzes zijn, maar het gevolg van de manier waarop de architectuursector is georganiseerd en van – zoals Hartmann stelt – structurele discriminatie.
Bovendien is moederschap vaak een cruciaal keerpunt voor veel vrouwen in de architectuur, haalt Hartmann aan. Helaas wordt moederschap vaak niet als compatibel gezien met een carrière als architect, ook door werkgevers. Hartmann verwijst naar een Amerikaanse studie in haar boek, waaruit blijkt dat in de Verenigde Staten een moeder 79% minder kans heeft om aangenomen te worden bij een architectenbureau dan een vrouw die geen kinderen heeft.
(Het gebrek aan) zorg
“(...), the low value placed on care as a part of life, as well as in the professional profile and its narratives, represents something of a flash point in the question of why women leave architecture.”
Het tweede thema werpt een licht op verschillende aspecten en schalen binnen zowel het feminisme als de architectuursector. Hartmann las een fragment uit het boek voor waarin ze betoogt dat zorg de basis vormt van elke maatschappij, economie en samenleving, maar niet wordt gewaardeerd vanwege onder andere de feminisering van de term.
“Care forms the basis of every society and every economy - worldwide. Humans cannot survive without care work. Care is work for life. Care is economy.”
Met de huidige klimaatcrisis is de behoefte aan zorg in de architectuur groter dan ooit tevoren. Hartmann verwees naar het interdisciplinaire boek Critical Care: Architecture for a Broken Planet van Elke Krasny, dat de link legt tussen feministische, ecologische en architecturale uitdagingen.
Leren door imiteren
“The academic teachers, professors of architecture, as well as national and international stars on the architecture scene, are the physical role models for students.’ Knowledge embodied in this way can thus hardly be separated from the person or their gender.”
Bij het laatste thema ‘educatie’ besprak Hartmann de methode van ‘leren door imiteren’ in de architectuuropleiding. Daarin wijdt ze uit over hoe architectuurdocenten hun kennis doorgeven via hun eigen praktijkervaringen en hun persoonlijke visie op architectuur. Dit leidt ertoe dat studenten vaak de voorkeuren en praktijken van hun docenten gaan imiteren. Deze methode schept een soort meester-leerling verhouding, waarbij docenten de fysieke rolmodellen worden voor de studenten. Hier ontbreekt echter nog veel inclusie, omdat de meeste docenten wit en man zijn.
Maar dit biedt ook kansen: Hartmann ziet de grootste mogelijkheid tot verandering in de architectuuropleiding. Ze eindigde het gesprek positief door te vermelden dat juist de flexibiliteit van het curriculum veel mogelijkheden biedt voor verandering en de integratie van belangrijke onderwerpen zoals feminisme in de architectuuropleiding.
In gesprek over ervaringen
We splitsten ons vervolgens op in kleine groepen om te discussiëren over de drie thema's. In de groep die zich bezighield met educatie werd gesproken over de valkuilen van quota in de opleiding. Men erkende dat het louter aannemen van vrouwen niet per se zal leiden tot een inclusieve architectuurpraktijk. Een jonge architect benadrukte dat er meer nadruk moet worden gelegd op een thema als ‘zorg’ in de opleiding, in plaats van op quota. Ze stelde voor om bijvoorbeeld meer in te zetten op gesprekken over wat een zorgzame architectuur kan zijn, voor wie architectuur is en hoe die gemaakt wordt. Studenten spraken ook over de gebrekkige constructieve en positieve onderlinge samenwerking en dialoog in de opleiding. Rivaliteit, individualisme en arrogantie werden genoemd als typerend voor de studie, wat verschilt van de praktijk waarin samenwerken aan projecten essentieel is.
In de groep die zich bezighield met zorg werd gesproken over het creëren van een zorgzame omgeving, zowel op professioneel als persoonlijk vlak. Een deelnemer in de groep vertelde over het oprichten van een architectenbureau samen met vrouwelijke collega’s, waarbij ze het bewust anders wilden doen en horizontaliteit en focus op persoonlijke kwaliteiten centraal stelden. Ze benadrukte dat als we de werkcultuur willen veranderen, dit van binnenuit in grote bestaande bureaus lastig is, maar dat bij het oprichten van een eigen bureau waarden zoals zorg centraal kunnen staan. Een andere deelnemer vroeg zich hardop af hoe het gesprek over ‘zorg’ in relatie tot vrouwen in de architectuur juist ook stereotypen kan versterken en dat er maatschappelijke verandering nodig is om dit te doorbreken.
In de groep die zich richtte op jonge vrouwen in de architectuur, waaraan ook Karin Hartmann deelnam, deelden de deelnemers persoonlijke ervaringen, die ook binnen PAF een belangrijke plaats innemen. Er werd gesproken over zowel positieve als negatieve ervaringen op de werkvloer, met de nadruk op (slecht) leiderschap. Men merkte op dat architecten niet worden opgeleid om een bedrijf te leiden, wat regelmatig leidt tot een werkcultuur waarin seksisme en genderongelijkheid aanwezig is. Ook werd er gesproken over ervaringen bij architectenbureaus geleid door vrouwen, en hoe die soms anders worden ervaren dan bureaus geleid door mannen.
